Ao longo de toda a historia da ciencia os homes e mulleres adicados a ela coincidiron en se esforzar por atopar regras precisas no aparente caos existente ao noso arredor, por illar patróns de comportamento nos fenómenos naturais, e, en definitiva, por procurar unha orde profunda na beleza da natureza.
Este foi o principio de acción presente desde Platón, Demócrito, Pitágoras, Aristóteles ou Ptolomeo, pasando por Copérnico, Kepler, Galileo e Newton, para chegar a Maxwell, Einstein, Noether, Dirac ou Feynman. En todas estas persoas aparece, en maior ou menor medida, a asunción de que o universo está gobernado por unha serie de principios baseados na harmonía, o equilibrio, a proporción e a economía, como sinala Frank Wilczek no seu libro O mundo como obra de arte, de 2016.
Dentro desa beleza na natureza hai unha serie de aspectos xustapostos entre os que destacan as simetrías internas. Así, peixes, mamíferos, insectos ou follas presentan unha clara simetría bilateral; estruturas simétricas podemos atopalas nos seres vivos, desde os virus ás plantas coa súa filotaxe, desde as algas diatomeas aos grandes mamíferos. Tamén na enxeñería biolóxica vemos claros exemplos desta ansia pola simetría: o caso das abellas buscando as flores máis simétricas ou construíndo as colmeas, ou as incribles figuras realizadas no fondo do mar por unha especie de peixe globo para seducir ás femias.
Quizais as simetrías sexan un motor evolutivo, pois a fin de contas, o carbono, átomo central para os sistemas vivos, presenta unha exquisita simetría tetraédrica.
Con todo, debemos recoñecer que as simetrías nos seres vivos non acadan a perfección xeométrica da materia inerte. As estruturas cristalinas, como o caso do diamante ou a formacións de extraordinaria regularidade nas folerpas de neve son claros exemplos disto. E aínda máis, as incribles formacións fractais que desde formacións das nubes, pasando polos debuxos dos lóstregos e as plumas dos pavos reais, que nos regala a natureza son outro xeito de nos sinalar o camiño.
Pero, sen que a simetría, a proporción e a harmonía perdan un ápice do seu protagonismo, hai outro trazo fundamental no devir dos procesos naturais: a fuxida do equilibro permanente, do estático. Pequenos cambios nas condicións ambientais xeran enormes transformacións nas estruturas xeolóxicas; mutacións espontáneas dan lugar a variacións xenéticas profundas, ou desde o embrión indiferenciado aparecen formacións celulares asimétricas que dan lugar a tecidos e a órganos.
Hai, pois unha delicada mestura entre o equilibrio baseado no imperio da simetría subxacente e os cambios que suceden cando se producen roturas espontáneas desas simetrías. Nas descricións da natureza que atopamos desde a Física ocorre exactamente isto, e os grandes logros científicos están protagonizados desde a comprensión dese delicado equilibrio.
E todo isto atrapado no que Eugene Wigner, en 1960, denominou como “a irrazoable eficacia da matemática nas ciencias naturais”. Máis atrevido é aínda o cosmólogo Max Tegmark, quen non dubida en afirmar que “a física é tan exitosamente descrita pola matemática porque o mundo físico é completamente matemático e isomórfico a una estrutura matemática”.
Como dixo Platón, non veremos a idea de beleza na natureza se non temos ollos para vela. E eses ollos precisan dun alento que provén da harmonía, o equilibrio, a proporción e a economía.
